1. Pojęcie prania pieniędzy

Pranie pieniędzy (ang. money laundering) to termin określający legalizację nielegalnie uzyskanych środków, nawiązujący do techniki zawyżania dochodów w pralniach, stosowaną przez przestępców w latach dwudziestych XX wieku w Stanach Zjednoczonych. Pojęcie prania pieniędzy weszło do potocznego użycia podczas śledztwa w sprawie afery “Watergate” w Stanach Zjednoczonych w latach siedemdziesiątych XX wieku, a jego autorstwo przypisywane jest  amerykańskim policjantom. Wtedy też dostrzeżono po raz pierwszy konieczność usankcjonowania prania pieniędzy i ograniczenie możliwości korzystania przez przestępców ze środków finansowych pochodzących z nielegalnych źródeł. Odcięcie świata przestępczego od środków finansowych ma ogromne znaczenie dla przeciwdziałania finansowania terroryzmu, które po 11 września 2001 roku należy traktować jako przeciwdziałanie destrukcji porządku ekonomicznego, gospodarczego i politycznego na świecie. Głównym źródłem finansowania terroryzmu są dochody z nielegalnej działalności przestępczej takich jak produkcja i handel narkotykami, bronią, nielegalny hazard, kradzieże, wymuszenia. Instytucje finansowe i administracyjne rządów krajów demokratycznych, w ciągu ostatnich 30 lat zdały sobie sprawę, że pranie pieniędzy wzmacnia funkcjonowanie przestępczości, a nie rozwój gospodarczy danego kraju i rozpoczęły intensywne działania, w celu stworzenia współpracujących ze sobą systemów przeciwdziałania praniu pieniędzy i kontroli, zważając na fakt, że rocznie pranych jest na świecie pomiędzy 715 mld a 1,87 bln euro.

Globalizacja oraz swobodny przepływ kapitału sprzyja rozwojowi usług finansowych i rozwojowi bankowości, ale również nie pozostaje obojętna na rozwój przestępczości zorganizowanej. Banki oraz inne instytucje finansowe, ze względu na swoją specyfikę, są narażone na wykorzystanie do działalności przestępczej, a w szczególności do prania pieniędzy, co może doprowadzić do destabilizacji sytuacji ekonomicznej podmiotu wykorzystanego do działalności przestępczej, utraty reputacji jako wiarygodnej instytucji finansowej z punktu widzenia klientów i kontrahentów, a na rynkach międzynarodowych może spowodować utratę zaufania nawet do gospodarki całego państwa.

W związku z powyższym, zagrożenia związane z  praniem pieniędzy  należy rozpatrywać również pod względem politycznym, a nie wyłącznie ekonomicznym, czy też prawnym.

2. Fazy i techniki prania pieniędzy.

Postępująca integracja gospodarki światowej spowodowała ewolucję sposobów i procesów, które mają na celu ukrycie faktu, że środki finansowe pochodzą z przestępstwa. Katalog metod i technik jest bardzo obszerny co wynika z faktu, że przestępcy są co raz bardziej świadomi możliwości wykorzystania systemów finansowych do działalności przestępczej, jak również zwiększają swoje umiejętności w tym zakresie. Rozwijają się również produkty i usługi finansowe, w tym podmioty oferujące usługi w zakresie kryptowalut, pozwalające na zachowanie anonimowości podmiotów wykonujących transakcję, co znacznie utrudnia, a w wielu przypadkach uniemożliwia wykrycie prania pieniędzy. Współcześnie możemy podzielić metody prania pieniędzy na klasyczne – głównie poprzez wykorzystanie systemu finansowego i nowe – przez internet.

2.1 Fazy prania pieniędzy

Pranie pieniędzy – od wprowadzenia brudnych pieniędzy do systemu finansowego do ich legalizacji, przebiega w trzech, kolejno następujących po sobie fazach. Pierwsza faza może zostać poprzedzona przygotowaniem całego procesu, czyli tak zwaną fazą przygotowawczą np. przewóz gotówki z miejsca prowadzenia działalności przestępczej do miejsca zapewniającego większe bezpieczeństwo.

Posługując się przyjętą nomenklaturą specjalnej grupy ds. przeciwdziałania praniu pieniędzy Financial Action Task Force (FATF), jak również publikacjami Generalnego Inspektora Informacji Finansowej, przyjmuje się następujące fazy prania pieniędzy:  lokowanie (wprowadzanie do obrotu finansowego), maskowanie (odseparowanie środków od nielegalnego źródła) i integracja (stworzenie wyjaśnienia pochodzenia posiadanych środków).

2.2 “Klasyczne” metody prania pieniędzy

Lokowanie (ang. placement) polega na wprowadzaniu dochodów pochodzących z przestępstwa do systemu finansowego. Ten etap ma na celu oddzielenie pieniędzy uzyskanych nielegalnie od ich źródła przestępczego. Główne cechy lokowania w procesie prania pieniędzy obejmują:

1. Wprowadzenie do systemu finansowego: Przestępcy starają się umieścić swoje nielegalnie zdobyte środki w legalnych instytucjach finansowych, aby sprawić wrażenie, że pochodzą one z legalnych źródeł.

2. Rozproszenie środków: Aby utrudnić śledzenie i identyfikację, przestępcy często dokonują wielu małych transakcji zamiast jednej dużej. Rozproszenie środków ma na celu utrudnienie wychwycenia nieprawidłowości.

3. Ukrywanie pochodzenia: Lokowanie ma na celu zacieranie śladów i utrudnianie weryfikacji źródła pieniędzy. Przestępcy mogą wykorzystywać różne techniki, takie jak używanie osób trzecich, korzystanie z różnych kont bankowych czy transakcji na różnych rynkach finansowych.

Przykładowe techniki występujące w tej fazie to:

• rozdrabnianie wpłat (smurfing)
• wymiana walut (refining)
• dzielenie wpłat (structuring)
• transakcje kantorowe
• zakładanie fikcyjnych rachunków przez podstawione osoby – tzw. słupy
• wymiana zużytych lub uszkodzonych banknotów
• zamiana banknotów o małych nominałach na większe.

Charakterystyczne dla tej metody jest dokonywanie transakcji w formie gotówkowej oraz prostota i powtarzalność transakcji.

Maskowanie (ang. layering) to oddzielenie dochodów pochodzących z przestępstwa od ich źródła pochodzenia, przez przeprowadzenie szeregu transakcji finansowych, w celu utrudnienia stwierdzenia prawdziwego pochodzenia środków.

Główne cechy maskowania obejmują:

1. Złożoność transakcji: Przestępcy dokonują wielu skomplikowanych transakcji finansowych w celu utrudnienia ich analizy i identyfikacji. Mogą to być transakcje na różnych rachunkach bankowych, korzystanie z różnych instrumentów finansowych i przekazów, a także dokonywanie transakcji na różnych rynkach.

2. Przenoszenie środków: Środki są przenoszone między różnymi rachunkami, instytucjami finansowymi i lokalizacjami geograficznymi, co sprawia, że stają się trudniejsze do śledzenia, a tym samym wykrycie działalności przestępczej staje się utrudnione.

3. Ukierunkowane transakcje: dokonywanie transakcji, które wydają się być związane z legalnymi działaniami gospodarczymi. To może obejmować zakupy, inwestycje czy pozorne transakcje handlowe.

4. Wykorzystanie podmiotów pośredniczących: Przestępcy mogą korzystać z różnych pośredników, firm pośredniczących czy struktur korporacyjnych, aby jeszcze bardziej skomplikować strukturę transakcji i zaciemnić pochodzenie środków.

Layering ma utrudnić weryfikację legalności środków. Jest to kluczowy element procesu prania pieniędzy, który poprzedza integrację, czyli wprowadzenie uzyskanych nielegalnie środków do legalnego obrotu.

Techniki charakterystyczne dla tej fazy to:

•  skrzynka rozdzielcza
• zakup akcji, obligacji, kryptowalut
• transfery zagraniczne
• przelewy elektroniczne
• wzajemne usługi podmiotów piorących pieniądze
• rachunek docelowy

W fazie integracji (ang. integration) następuje powrót “brudnych pieniędzy” do legalnego obrotu gospodarczego, przy zachowaniu pozorów legalności tych dochodów np.:

• fikcyjne transakcje kupna – sprzedaży
• kredyty,
• zakup upadających przedsiębiorstw,
• deklarowanie wysokich dochodów przez podmioty ustawowo zwolnione z podatku dochodowego.

Ponadto, przedstawione poniżej przykładowe sposoby “prania”, występować mogą w każdej
z opisanych faz:

• mieszanie – czyli łączenie brudnych pieniędzy z dochodami legalnego podmiotu gospodarczego. Wpływ środków pochodzących z nielegalnych źródeł na rachunek firmy prowadzącej działalność gospodarczą nie wzbudza podejrzeń,
• smurfing – wykorzystywanie wielu drobnych “słupów” – podstawionych osób, które dokonują wielu transakcji, wielu różnych instytucjach finansowych, np. nabywając instrumenty finansowe poniżej progu wartości od którego wymagana jest rejestracja transakcji. Smurfy, czy też słupy wymieniają drobne nominały banknotów np. w kantorach czy kasynach gier, gdzie gotówka jest wymieniana na żetony, a następnie na banknoty o najwyższych nominałach,
• transferpricing – występujący przy transakcjach w handlu międzynarodowym, wykonywanych przez powiązane ze sobą podmioty gospodarcze, które dokonują nadfakturowywania lub niedofakturowywania eksportu czy importu,
• puste transakcje – wystawianie faktur za fikcyjne transakcje handlowe

3. Ewolucja międzynarodowych uregulowań prawnych dotyczących przeciwdziałania praniu pieniędzy

Usankcjonowanie prania pieniędzy i uregulowania prawne w tym zakresie były naturalną konsekwencją dostrzeżenia przez rządy demokratycznych krajów konieczności przeciwdziałania i zwalczania praniu pieniędzy. Pierwszym na świecie aktem prawnym dotyczącym  przeciwdziałania praniu pieniędzy był United States Enacts Money Laundering Control Act, Title 18 U.S. Code, Section 1956, wydany w 1986 roku, wprowadzający penalizację przestępstwa prania pieniędzy w Stanach Zjednoczonych oraz wprowadzający wymóg rejestracji transakcji o wartości powyżej 10.000 USD.

W 1977 roku przy Radzie Europy została powołana specjalna grupa ekspertów – European Committee on Crime Problems, zajmująca się problemem prania pieniędzy. W 1980 roku Rada wydała zalecenie nr R(80)10 zawierające minimalne standardy przeciwdziałania praniu pieniędzy a przede wszystkim zalecenia dotyczące obowiązku identyfikacji klientów i podejmowaniu działań przeciwko ukrywaniu środków pochodzących z przestępstwa. W tym samym roku, w dniu 12 grudnia, założony w 1974 roku, przy Banku Rozrachunków Międzynarodowych w Bazylei Komitet Bazylejski ds. Nadzorowania Spraw Bankowych
i Kontroli Bankowej, wydał Deklarację w sprawie zapobiegania przestępczego wykorzystania systemu bankowego do celów prania pieniędzy. Deklaracja nakłada na instytucje finansowe obowiązek identyfikacji klienta oraz odmowy wykonania transakcji w przypadku braku takiej identyfikacji, jak również zakaz świadczenia usług, co do których może zachodzić przypuszczenie że mogą służyć do prania pieniędzy. Mimo iż ww. akt prawny miał ograniczony zasięg terytorialny, zalecenia Komitetu zostały przyjęte jako standard obowiązujący w instytucjach finansowych. Jednym z pierwszych aktów prawa międzynarodowego dotyczących prania pieniędzy była Konwencja Narodów Zjednoczonych
o zwalczaniu nielegalnego obrotu środkami odurzającymi i substancjami psychotropowymi
z dnia 20 grudnia 1988 roku, zwana potocznie Konwencją Wiedeńską. Określiła ona, że nielegalne korzyści, mogące być przedmiotem przestępstwa prania pieniędzy, oznaczają każde mienie uzyskane lub otrzymane, bezpośrednio lub pośrednio, w związku z popełnieniem przestępstw (określonych w art. 3 ust.1 Konwencji) związanych z produkcją (uprawą) oraz obrotem środkami odurzającymi lub substancjami psychotropowymi. Pranie pieniędzy zostało w Konwencji skojarzone ze środkami pochodzącymi z narkotyków. Kolejnym aktem prawnym była Konwencja nr 141 podpisana 8 listopada 1990 roku w Strasburgu przez 12 państw członkowskich Rady Europy, w sprawie prania dochodów pochodzących z przestępstwa, ich ujawniania, zajmowania i konfiskaty. Strony konwencji uznały, że walka z przestępczością zorganizowaną na szczeblu międzynarodowym wymaga skutecznych metod działania, a jedną z nich jest odebranie przestępcom możliwości korzystania ze zgromadzonych środków pochodzących z przestępstwa. W Konwencji określono pojęcia takie jak:  mienie, przepadek mienia, dochód, czy  przestępstwo bazowe. Zgodnie z jej postanowieniem, strony Konwencji zobowiązały się do uznania prania pieniędzy za przestępstwo. W lipcu 1989 roku, podczas spotkania na szczycie państw G7, powołano Specjalną Grupę ds. Przeciwdziałania Praniu Pieniędzy (Financial Action Task Force on Money Laudering – FATF) – niezależny podmiot międzyrządowy, którego zadaniem było przygotowywanie raportu dotyczącego prania pieniędzy oraz rekomendacji w zakresie jego zwalczania. Grupa w 1990 roku opracowała i wydała raport, w którym przedstawiono 40 zaleceń w tym zakresie, i których przestrzeganie doprowadzało do uznania danego kraju za bezpieczny, w zakresie przeciwdziałania praniu pieniędzy. Zaleconymi przez FATF działaniami były między innymi:

• zmiana systemu prawa karnego poszczególnych państw w celu kryminalizacji prania pieniędzy,
• wzmocnienie zadań systemu finansowego i bankowego w dziedzinie zapobiegania
  i wykrywania procederu prania brudnych pieniędzy poprzez rejestrację transakcji powyżej pewnej określonej sumy oraz raportowanie transakcji podejrzanych,
• współpraca międzynarodowa,
• stworzenie zasad i metod współdziałania nadzorów bankowych i banków z organami ścigania w zakresie wyjaśniania tzw. transakcji podejrzanych,
• ustalenie zasad identyfikacji klientów oraz ustanowienie polityki i procedur bankowych pod nazwą „Poznaj swojego klienta” – „Know Your Customer”,
• określenie reguł szkolenia pracowników banków w zakresie przeciwdziałania praniu pieniędzy.

Efekty prac grupy w postaci 40 zaleceń są uznawane za standard w zakresie przestrzegania zasad dotyczących przeciwdziałania procederowi, uznane przez Międzynarodowy Fundusz Walutowy oraz Bank Światowy. W czerwcu 2003 roku FATF, na podstawie praktyki oraz ze względu na wydarzenia z 11 września, dokonał przeglądu swoich zaleceń. Efektem prac było rozszerzenie ich zakresu o zwalczanie finansowania terroryzmu, przestępstwa ściśle powiązanego między innymi z procederem prania pieniędzy. Dyrektywą Rady Wspólnot Europejskich nr 91/308/EEC z dnia 10 czerwca 1991 rokuw sprawie zapobiegania wykorzystania systemu finansowego w celu prania pieniędzy, kontynuowano prace rozpoczęte przez Radę Europy. Postanowienia Dyrektywy to między innymi: kryminalizacja prania pieniędzy ze wszystkich przestępstw – a nie tylko z produkcji
i handlu narkotykami, nałożenie obowiązków wynikających z przepisów na cały sektor finansowy w tym instytucje kredytowe, wprowadzenie obowiązku identyfikacji klientów
i beneficjentów transakcji podejrzanych z praniem pieniędzy bez względu na ich wartość oraz obowiązek przechowywania przez okres co najmniej 5 lat dokumentów związanych
z transakcją. W celu nowelizacji przepisów Dyrektywy  91/308/EEC w dniu 4 grudnia 2001 roku została przyjęta Dyrektywa 2001/97/WE. Dyrektywa zakładała rozszerzenie zakresu obowiązywania także na instytucje i zawody pozafinansowe, zdefiniowanie katalogu przestępstw bazowych, pozostawiając otwartą kwestię określenia „poważne przestępstwo” oraz zmianę definicji stosowanych wcześniej pojęć, takich jak: pranie pieniędzy, mienie, instytucja finansowa, kredytowa. Jednym z najważniejszych postanowień Dyrektywy było wprowadzenie obowiązku identyfikacji klientów przy transakcjach wykonywanych na odległość. Kolejna nowelizacja europejskich przepisów dotyczących zagadnienia prania pieniędzy została spowodowana koniecznością dostosowania przepisów  do nowych metod stosowanych przez przestępców  oraz w związku z tym, że w 2003 roku znacząco znowelizowano i rozszerzono 40 Zaleceń FATF. „Dyrektywa 2005/60/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z (Dz. Urz. UE L 309 z 25.11.2005 r.) weszła w życie 15 grudnia 2005 roku i jednocześnie nałożyła na Państwa Członkowskie UE obowiązek jej implementacji do dnia 15 grudnia 2007 roku. Przepisy Dyrektywy rozszerzyły listę instytucji obowiązanych
o każdy podmiot przeprowadzający transakcję gotówkową, w ramach prowadzenia działalności gospodarczej polegającej na handlu towarami lub usługami, której równowartość przekracza 15 000 euro, również gdy jest ona przeprowadzana w drodze więcej niż jednej operacji, których okoliczności wskazują, że są one ze sobą powiązane. W zakresie identyfikacji klienta konieczne stało się zebranie odpowiednich danych:

• w momencie nawiązywania kontaktu biznesowego,
• podczas przeprowadzania transakcji kwotowej (15 000 euro),
• w momencie zaistnienia podejrzenia istnienia związku z przestępstwem prania pieniędzy lub finansowania terroryzmu,
• w momencie zaistnienia podejrzenia posiadania nieaktualnych danych.

Ponadto Dyrektywa wprowadziła możliwość ważenia ryzyka wykorzystania działalności klienta w celu popełnienia przestępstwa prania pieniędzy lub finansowania terroryzmu. W tym zakresie instytucja obowiązana była uprawniona do uproszczonej identyfikacji klienta, przy zmniejszonym ryzyku lub zwiększonej, w sytuacji wystąpienia podejrzenia. Wprowadza ona również możliwość uznania dokonania wspomnianego obowiązku przez inną instytucję unijną, posiadającą ekwiwalenty system zwalczania procederu prania pieniędzy oraz finansowania terroryzmu. W związku z możliwością uznania identyfikacji klienta przez inną instytucję Państwa Członkowskiego, posiadającą odpowiedni system zabezpieczeń wymaganych w Unii Europejskiej – istniała także możliwość przekazywania informacji przekazanych do GIIF pomiędzy odpowiednimi instytucjami obowiązanymi. Dyrektywa nałożyła na Państwa Członkowskie obowiązek stworzenia systemu zabezpieczenia pracowników przekazujących zawiadomienie o podejrzeniu przestępstwa w ramach realizacji ustawy. W zakresie odpowiedzialności za niewypełnienie obowiązków nałożonych przez III Dyrektywę Państwo Członkowskie zostało uprawnione do nałożenia kary także na osobę prawną, gdyż utworzona została podstawa odpowiedzialności osób prawnych.

Zakończone prace nad przełomową III Dyrektywą umożliwiły wypracowanie podstawy prawnej uwzględniającej wnioski wymiaru sprawiedliwości, jednostek analityki finansowej, a przede wszystkim instytucji, na których spoczywa obowiązek realizacji obowiązków określonych w aktach prawa międzynarodowego i krajowego oraz dadzą podstaw do stworzenia jednolitego systemu w ramach Unii Europejskiej.

W Dyrektywie położono szczególny nacisk na zasady identyfikacji osób znajdujących się na eksponowanych stanowiskach politycznych (politically exposed persons – PEP), czego wyrazem  jest Dyrektywa Komisji 2006/70/WE z dnia 1 sierpnia 2006 roku, będąca aktem wykonawczym do ww. Dyrektywy. Obecnie obowiązuje VI Dyrektywa AML. 

4. Polski system przeciwdziałania praniu pieniędzy

Polski system przeciwdziałania praniu pieniędzy powstał w oparciu o międzynarodowe przepisy prawne, a jego założenia i sposób funkcjonowania jest zgodny z przyjętymi normami
i zaleceniami FATF. Prekursorem działań w zakresie stworzenia takiego systemu był nadzór bankowy, a tworzone regulacje początkowo obejmowały wyłącznie sektor bankowy. Po raz pierwszy przepis w zakresie prania pieniędzy został umieszczony w nowelizacji prawa bankowego z 1992 r. Na jego podstawie, Prezes Narodowego Banku Polskiego wydał Zarządzenie, w którym banki zostały zobowiązane do rejestracji transakcji wpłat gotówkowych o równowartości powyżej 20 000 złotych, prowadzenia rejestru transakcji i do identyfikacji klientów. Banki zostały zobligowane do tworzenia wewnętrznych procedur przeciwdziałania praniu pieniędzy oraz do zawiadamiania prokuratury, w przypadku podejrzenia zaistnienia tego przestępstwa. Przepisy ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 roku prawo bankowe[9] oraz ustawa z dnia 16 listopada 2000 roku o przeciwdziałaniu wprowadzaniu do obrotu finansowego wartości majątkowych pochodzących z nielegalnych lub nieujawnionych źródeł oraz o przeciwdziałaniu finansowaniu terroryzmu, wyznaczyły ramy tego systemu. Ustawa o przeciwdziałaniu praniu pieniędzy została uchwalona po krytycznym raporcie ekspertów Rady Europy z 2000 roku, w którym polski system został określony jako nieadekwatny do istniejących potrzeb oraz funkcjonujący niewłaściwie, zarówno w sferze prawnej jak i organizacyjnej. W kolejnym raporcie wydanym w 2003 roku, zmiany wprowadzone w polskim prawie oraz ratyfikowanie Konwencji Narodów Zjednoczonych przeciwko Międzynarodowej Przestępczości Zorganizowanej i Konwencji Rady Europy z 1990 roku o praniu, ujawnianiu, zajmowaniu i konfiskacie dochodów pochodzących z przestępstwa, zostały wysoko ocenione przez europejskich ekspertów. Dzięki ww. ustawie, do systemu przeciwdziałania praniu pieniędzy zostały włączone pozostałe instytucje finansowe. Dostosowanie polskich regulacji do standardów międzynarodowych i spenalizowanie prania pieniędzy w artykule 299 kodeksu karnego otworzyło Polsce drogę do członkostwa w FATF. 

Obecnie podstawowym aktem prawnym w tym obszarze jest ustawa z dnia 1 marca 2018 r. o przeciwdziałaniu praniu pieniędzy oraz finansowaniu terroryzmu (Dz. U. z 2018 r., poz. 723, ze zm.), zwana dalej ustawą. Wskazuje ona organy i podmioty funkcjonujące w ramach tego systemu oraz określa ich obowiązki i uprawnienia.

Więcej o krajowym systemie: https://www.gov.pl/web/finanse/przeciwdzialanie-praniu-pieniedzy-i-finansowaniu-terroryzmu

Fragmenty pracy dyplomowej ” Banki w systemie przeciwdziałania praniu pieniędzy w Polsce”, Joanna Grynfelder, Szkoła Główna Handlowa, 2006